Dokumenty Soboru Watykańskiego II określają Akcję Katolicką jako „współpracę świeckich w apostolstwie hierarchicznym” (DA, 20). Chodzi tu o szczególnie ścisłą jedność działania świeckich oraz kapłanów i biskupów, która wypływała z natury Kościoła. Trzeba jednak wyraźnie stwierdzić, że apostolat Akcji Katolickiej zawsze pozostaje domeną świeckich. Zarówno bowiem biskupi, jak i świeccy mają obowiązek wspólnie wsłuchiwać się w to „co mówi Duch do Kościołów” (Ap 2, 7).
Jednym z elementów istotnych dla Akcji Katolickiej jest jej inspiracja duchowo-religijna i moralna.
„Żyjemy w świecie, w którym powab zaangażowania w sprawy doczesne jest bardzo silny i nęcący, ale tylko ludzie o rzetelnej, głębokiej formacji moralnej, duchowej i intelektualnej zdolni będą dokonywać koniecznych reform i przemian tak bardzo potrzebnych dzisiejszym czasom i ludziom” (Paweł VI).
Akcja Katolicka nie jest powołana, aby stać się partią polityczną. Chociaż katolicy jako obywatele mają prawo i obowiązek łączyć się w różnych stowarzyszeniach politycznych, to cel Akcji Katolickiej jest celem Kościoła, gdyż „Świeccy starają się w łączności z biskupem i z kapłanami, służyć wiernie i aktywnie rozwojowi całej chrześcijańskiej wspólnoty i ożywianiu duchem, wszystkich dziedzin życia” (Jan Paweł II, Christofideles laici, 31).
Akcja Katolicka nie zastrzega sobie monopolu apostolstwa świeckich i nie ma zamiaru kierować innymi stowarzyszeniami czy ruchami katolickimi, z którymi powinna współpracować.
Podstawą teologiczną i motywem do działania katolików w świecie jest przyjęty Chrzest, Bierzmowanie i Eucharystia – sakramenty życia chrześcijańskiego, które wyposażają ochrzczonego w mandat odpowiedzialności za wiarę i nakładają obowiązek jej głoszenia oraz obrony.
Chociaż chrześcijanin nie potrzebuje dodatkowego upoważnienia, aby mógł wiarę głosić, to jednak włączenie się w Akcję Katolicką stwarza kolejną okazję do odkrycia wspólnej odpowiedzialności za Kościół i pomoże w przełamaniu anonimowości wiary poprzez włączenie się w zorganizowany apostolat. Chodzi tu niejako o odważne otwarcie drzwi i wyjście z Wieczernika Kościoła w świat, aby wspólnie, zgodnie ze znaną metodą Akcji Katolickiej:
1) przyjrzeć się sytuacji życiowej,
2) przemyśleć i ocenić tę sytuację w świetle wartości i zasad Ewangelii,
3) działać, promując czyny z wiary.
Celem Akcji Katolickiej jest pogłębienie formacji chrześcijańskiej jej członków oraz współpraca świeckich z hierarchią w realizowaniu misji Kościoła. Pogłębienie życia religijnego ma przygotować członków Akcji do odważnego i kompetentnego występowania na „areopagach” świata, do przenikania wartościami ewangelicznymi życia społecznego, zajmowania zgodnego z nauczaniem Kościoła stanowiska w sprawach publicznych, zwłaszcza tam, gdzie zagrożona jest wiara i moralność chrześcijańska. Ważnym zadaniem Akcji jest także kształcenie działaczy społecznych, gospodarczych, kulturalnych i politycznych. (za: Leksykon ruchów i stowarzyszeń w Kościele)
– Praca formacyjna samych członków Akcji, której celem jest ukształtowanie dojrzałej wiary.
– Dobrze uformowani ludzie powinni angażować się w sprawy Kościoła, zajmując miejsca w parafiach jeszcze nie objętych ewangelizacją. W zależności od potrzeb danej parafii zajmować będą te sektory życia, które dotąd leżały odłogiem.
– Członkowie Akcji Katolickiej są najbliższymi współpracownikami proboszcza, dyspozycyjnymi do działania w różnych dziedzinach, w zależności od potrzeb, jakie się jawią.
– Członkowie Akcji Katolickiej powinni zajmować miejsca w życiu społecznym (polityka, gospodarka, kultura) na miarę swoich charyzmatów i możliwości. Poprzez aktywne działanie powinni urzeczywistniać wartości chrześcijańskie.
– W swojej pracy apostolskiej powinni łączyć wypracowane wartości, jakie istnieją w Kościele i koncentrować je wokół sprawy ewangelizacji, nie naruszając ich suwerenności.
Zadaniem członków Akcji byłoby więc tworzenie porozumienia i wspólnego działania różnych ruchów, organizacji, stowarzyszeń bez naruszania ich charyzmatów i tożsamości.
Akcja Katolicka nie ma swojego lidera i swoich celów. Jej liderem jest Kościół i realizacja celów Kościoła.
Zadania Akcji Katolickiej
– formacja intelektualna, duchowa, apostolska, kulturalna, społeczna
– realizacja apostolskiego celu Kościoła w zakresie ewangelizacji, uświęcania się, formacji sumienia według wzoru sumienia chrześcijańskiego – dążenie każdego chrześcijanina do świętości
– rozświetlać życie codziennego według Ewangelii Jezusa: rodzinne, społeczne, zawodowe, polityczne, ekonomiczne, kulturalne
– głosić Jezusa (ewangelizacja) w małżeństwie, rodzinie i społeczeństwie (różne instytucje, np. szkoła) biorąc wzór ze Świętej Rodziny; Małżeństwo i rodzina stanowią pierwszą płaszczyznę społecznego zaangażowania katolików świeckich – JP II
– wdrażanie życie Ewangelią w życie codzienne
– współodpowiedzialność świeckich z hierarchią za wyznawaną wiarę, a podawaną przez Urząd Nauczycielski Kościoła
– świadectwo jedności w wierze z duchowieństwem, biskupami i papieżem
– przywrócić świadomość suwerenności duchowej i moralnej Kościoła
– współpraca świeckich i duchownych
– świeccy przyjmują odpowiedzialność za prowadzenie działalności duszpasterskiej
– podejmować wspólne (świeccy i duchowni) działanie, aby budować, rozwijać i podkreślać wspólnotę Kościoła
– angażować świeckich w organizowanie życia codziennego, społecznego i kościelnego
– niweczyć bierność
– prowadzić działalność pod zwierzchnictwem hierarchii, czuwającej nad czystością doktryny katolickiej
– wdrażać i uczyć katolików świeckich pracy w zespołach ludzkich, wspólnotach
– ożywienie umiłowania modlitwy, kontemplacji, życia liturgicznego i sakramentalnego, działalność na rzecz wzrostu powołań do chrześcijańskiego małżeństwa, do sakramentalnego kapłaństwa i do życia konsekrowanego, gotowość uczestnictwa w przedsięwzięciach i działaniach Kościoła zarówno na szczeblu lokalnym, krajowym jak i międzynarodowym; zaangażowanie w dziedzinie katechezy i pedagogiczne umiejętności w wychowaniu chrześcijan; pobudzenie do chrześcijańskiej obecności w różnych środowiskach społecznych i udział w organizowaniu i animacji dzieł charytatywnych, kulturalnych, duchowych, ducha wyrzeczenia i powrót do ewangelicznego ubóstwa jako źródła wspaniałomyślnej miłości wszystkich ludzi; nawrócenie na drogę chrześcijańskiego życia lub powrót do wspólnoty ochrzczonych, którzy niegdyś odeszli (Christifideles laici, 34)